توسعه‌ی ناپایدار کشاورزی در منطقه

مهم‌ترين شاخص ارزيابي توسعه مصرف آب در بخش كشاورزي، ميزان افزايش اراضي فارياب در سطح حوضه مي‌باشد. بررسي‌هاي صورت گرفته به ويژه با استفاده از پردازش و تحليل تصاوير ماهواره‌اي نشان‌دهنده افزايش قابل ملاحظه سطح زيركشت اراضي آبي در سطح حوضه مي‌باشد.

 در شكل (1)، محدوده‌هاي زيركشت آبي در سطح حوضه در سال 1389، نشان داده شده است. همانطور كه در اين تصوير نيز به‌خوبي مشخص است، عمده اراضي زيركشت آبي حوضه در منطقه جنوبي درياچه و همچنين منطقه غربي آن متمركز شده است.

شکل-1- گستره اراضي فارياب حوضه آبريز درياچه اروميه در سال 1389

بر طبق مطالعات و آمار منتشره مختلف، سطح زيركشت آبي كنوني در سطح حوضه آبريز درياچه اروميه نزديك 500 هزار هكتار برآورد گرديده است. اين رقم، نشان‌گر افزايش حدود 200 هزار هكتاي اراضي آبي حوضه نسبت به اوايل دهه 1350 شمسي مي‌باشد (شكل 2). افزايش قابل ملاحظه سطح زيركشت آبي از سال 1388، تا 1393 نيز نكته‌اي است كه به‌خوبي در نمودار ارائه شده در شكل (2) نشان داده شده است. اين امر ناشي از سياست‌هاي توسعه‌اي دولت در بخش كشاورزي در اين دوره زماني بوده است.

شکل-2- روند افزايش سطح زيركشت اراضي آبي در سطح حوضه آبريز درياچه اروميه با استفاده از پردازش تصاوير ماهواره‌اي (مركز تحقيقات سنجش از دور دانشگاه صنعتي شريف، 1393)

علاوه بر افزايش سطح زير كشت در بخش كشاورزي حوضه، ساير عوامل موثر در توسعه نامتوازن اين بخش در سطح حوضه را مي‌توان در قالب موارد زير برشمرد؛

• تغيير الگوي كشت كم‌مصرف آبي به الگوي كشت پرمصرف (مثل افزايش سطح زير كشت چغندر و سيب در سطح حوضه)
• افزايش سطح زيركشت باغي در سطح حوضه (در حال حاضر حدود 30 درصد از اراضي آبي حوضه زيركشت باغات مي‌باشد)
• توليد بيش از نياز برخي از محصولات در سطح حوضه و صادرات آن‌ به خارج از حوضه

مصداق بارز موضوع عدم رعايت شرايط جديد اقليمي و كمبود منابع آب در مديريت بخش كشاورزي استان آذربايجان‌غربي ، توليد مازاد ريشه چغندرقند و خروج آن از سطح حوضه آن مي‌باشد. بر اساس بررسي‌‌هاي كارشناسي و فني به‌عمل آمده توسط موسسه تحقيقات اصلاح و تهيه بذر چغندرقند، بخش قابل توجهي از محصول چغندرقند توليد شده در استان آذربايجان‌غربي توسط آزادكارها (افراد فاقد قرارداد با كارخانه‌هاي قند استان) توليد و جهت تامين نياز كارخانه‌هاي واقع در خارج از استان صادر مي‌گردد. مقدار تناژ صادراتي چغندرقند از استان در طي چهارسال منتهي به سال 1393، به‌ترتيب معادل 300، 440، 314 و 412 هزارتن برآورد گرديده است. به عبارت ديگر در طي اين چهارسال در حدود يك و نيم ميليون تن چغندرقند توليدي از استان مذكور خارج گرديده است. ميزان سطح زيركشت چغندرقند در سطح استان آذربايجان‌غربي در ساليان اخير به حدود 30 درصد توليد كشوري رسيده است (شكل 3).

شکل-3- روند تغييرات سطح زيركشت چغندر در سطح استان آذربايجان‌غربي و ساير استان‌ها (موسسه تحقيقات اصلاح و تهيه بذر چغندرقند، 1393)

نكته قابل توجه اين است كه عمده محصول چغندرقند صادراتي از سطح استان به شهرستان‌هاي مياندواب و بوكان به جنوب استان تعلق دارد. بر اساس برآوردهاي صورت گرفته در صورت جلوگيري از توليد مازاد چغندرقند تا حدود 100 ميليون مترمكعب در مصرف آب زراعي مناطق جنوبي استان آذربايجان‌غربي صرفه‌جويي خواهد گرديد. حتي در صورت جايگزيني كشت چغندر با محصولات كم مصرف، ميزان قابل توجهي (در حدود 60 ميليون مترمكعب) از مصرف آب در بخش كشاورزي حوضه آبريز درياچه اروميه كاهش پيدا مي‌نمايد.

منبع: گزارش ضرورت احیای دریاچه ارومیه تهیه شده توسط کمیته اجتماعی ستاد احیای دریاچه ارومیه