نهر داریون؛ سازه آبی منحصر به فرد شوشتر

نهر داریون یکی از شگفت‌انگیزترین و قدیمی‌ترین سازه‌های آبی شوشتر است که یک کانال آبی دست کند است. این اثر با نام نهر داریون با شماره ۴۱۴۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. برای آشنایی با این نهر و ویژگی‌های مهندسی و تاریخی آن با وبسابت گردشگری آب خانه آب ایران همراه شوید.

داریون نهری است در شهر شوشتر که از رود شطیط جدا شده و دوباره به آن ملحق می‌شود. رود شطیط شاخه اصلی رودخانه کارون در شوشتر است که چهاردانگه نیز خوانده می‌شود. رودخانه کارون پس از وارد شدن به خوزستان با برخورد به صخره‌ای بزرگ و سد میزان به دو شاخه تقسیم می‌شود. یکی از آن‌ها رود شطیط یا چهاردانگه و دیگری گرگر یا دو دانگه است. سرانجام این دو شاخه پس از طی حدود چهل کیلومتر در منطقه بند قیر جنوب شوشتر به یکدیگر می‌پیوندند و با ادغام با رود دز، کارون بزرگ را تشکیل می‌دهند.

نهر داریون، داریوش یا دارا نیز نام دارد و در زمان داریوش هخامنشی حفر شده است. سر دهانه نهر در زیر قلعه سلاسل قرار دارد. این قلعه، به‌جز نقش دفاعی برای شهر شوشتر، مرکز کنترل نهر داریون توسط میراب‌ها و همچنین محل استقرار والی خوزستان نیز بوده است. وظیفه نهر داریون، آبیاری دشت میاناب شوشتر است.

قلعه سلاسل

مطالب مرتبط:

• اهمیت آب در ایران باستان از زبان «تورج دریایی»
• برج کلاه فرنگی؛ برجی اسرارآمیز در قلب سازه های آبی شوشتر
• سفر به خوزستان؛ سفر دوم گردشگری آب خانه آب ایران

تاریخچه نهر داریون

حفر كانال داریون را برخی از متون تاریخی به دوره حكومت داریوش اول هخامنشی نسبت می‌دهند كه حدود قرن پنجم قبل از میلاد است. نهر داریون (دارا) پس از شاخه گرگر، دومین كانال دست كند بزرگ شوشتر است كه زمین‌های كشاورزی میان دو شاخه اصلی كارون و شاخه گرگر را به علت ارتفاع بالای این زمین‌ها نسبت به رودخانه آبیاری می‌كند. داریون برگرفته از نام داریوش است. در نوشته مورخان یونانی داریوش را داریون معرفی می‌كنند. این نهر تنها سازه آبی شوشتر است كه پس از گذشت قرن‌ها همچنان نام بانی خویش را یدک می‌كشد.

مولف تحفة العالم می‌نویسد:

در حوالی شهر باغ و بوستان نبود و رودخانه از حوالی شهر تخمیناً نیم فرسخ دور بود و مردم قری و قوافل به کشتی از رودخانه عبور می‌نمودند و به این سبب زحمت بسیاری کشیدند تا این که دارای اکبر نهر داریان را ابتدا نموده فرصت اتمام نیافت و دارا بن دارا به اتمام آن کوشید و آب از میان شهر و صحرای گرگر جاری ساخت و این قبل از اسکندر ذوالقرنین بود.

پل بند شادروان حدود ۳۰۰ متر پایین‌تر از آبگیرهای نهر داریون سطح آب را برای سوار شدن بر نهر داریون بالا می‌آورد. این نهر نه تنها آب مورد نیاز كشاورزی ساكنان شهر را تأمین می‌كند بلكه با حفر تونل‌های آب‌بر نیز مانند قنات، آب را به درون شوادان (سردابه‌های زیرزمینی با دیوارهای ضخیم) منازل بافت قدیم هدایت می‌كرد. اگرچه بسیاری از مورخین پل بند شادروان را از سازه‌های آبی دوره ساسانی می‌دانند، اما با توجه به وجود نهر داریون در دوره هخامنشی و قرار داشتن ارتفاع آبگیرهای نهر داریون در فاصله‌ای بالاتر از سطح آب رودخانه در دوره كم‌آبی می‌توان به وجود پل بند شادروان در دوره هخامنشی نیز با قطعیت نظر داد و به طور حتم در دوران ساسانی مجدداً بازسازی شده است.

ویژگی‌های مهندسی کانال داریون
نهر داريون يكی از شاخص‌ترين سازه های هيدروليكی شناخته شده در دشت مياناب است. اين نهر با دبی آب حدود هفت متر مكعب در ثانيه زمين‌های زراعی دشت محصور بين آب گرگر و شطيط را با وسعتی حدود سی و سه هزار هكتار آب‌رسانی می‌کرد. كانال‌های بازدارنده و محافظت در مسير جريان داريون، خطر تخريب مزارع كشاورزی و تاسيسات نهر را كاهش می‌داد.

كانال داريون از دهانه‌های آبگير اصلی تا حدود دو كيلومتری به سمت جنوب، مسيری شمالی- جنوبی را طی می‌كند. بعد از اين فاصله انحنايی به سمت شرق می‌يافت و بعد از انحنا مجدداً مسير قبلی خود را طی می‌كرد.

دهانه‌های داريون در انحنای رود كارون در شمال شهر شوشتر واقع است. محل احداث دهانه‌ها در موقعيتی قرار دارد كه دارای سرعت متناسبی جهت آبدهی به نهر داريون است. در انحنای داريون در فاصله دو كيلومتری جريان بعد از سر دهانه یک كانال بازدارنده از آن در جهت شرق احداث شده تا بتواند در زمان‌های طغيان و يا پر آبی قسمتی از آب نهر ر ا منحرف و به رود گرگر منتقل کند.

سردهانه نهر داريون از زير قلعه سلاسل سرچشمه می‌گيرد. نهر داريون در بخش شمالی قلعه سلاسل و در ساحل رودخانه كارون (شاخه شطيط) توسط آبگيرهای دست‌كند (هشت آبگير) در دل صخره‌های ساحل رود كارون كنده شده‌اند. آبگيرهای یک و دو شمالی‌ترين آبگيرها هستند كه پس از طی مسافتی در صخره‌های زير قلعه به همديگر می‌پيوندند. در محوطه نسبتاً بزرگی در ادامه دو آبگير فوق، آبگيرهای سه الی هشت قرار دارند.

در اين محوطه دو تونل آب بر اصلی و دو تونل آب بر فرعی قرار دارند. اين تونل‌ها در فواصل و اندازه‌های متفاوت هستند. دو تونل فرعی كار هدايت و جمع‌آوری سر ريز آب تونل اصلی را در موقع طغيان انجام می‌دادند. پهنای اين تونل‌ها بين سه الی حدود پنج متر است.

ظاهراً آبگيرهای هفت و هشت در دهه‌های اخير مسدود شده‌اند. آبگيرهای سه و چهار و پنج پس از طی مسافتی (حدود صد متر) در جنوب قلعه سلاسل به صورت يک نهر روباز نمايان می‌شوند. اين نهر حدوداً هشتصد متر به صورت یک كانال واحد است و پس از آن در محلی به نام بند خاک به دو شاخه كوچک‌تر تقسيم می‌شود كه اولين شاخه آن از سمت غرب ادامه مسير می‌دهد و پس از ۴۴ كيلومتر در بندی به نام بند قير به رودخانه شطيط می‌ريزد. شعبه دوم داريون نيز پس از عبور از زير پل لشكر به رودخانه گرگر می‌ريزد.

نهر داریون (دارا) پس از شاخه گرگر دومین كانال دست‌كند بزرگ شوشتر است كه زمین‌های كشاورزی میان دو شاخه اصلی كارون و شاخه گرگر را به علت ارتفاع بالای این زمین‌ها نسبت به رودخانه آبیاری می‌كند.

نهر داریون یک نهر دوقلوی همسان نیز دارد که تخریب شده است. این نهر به همراه ۱۵ اثر تاریخی دیگر شوشتر به صورت یکجا در نشست سالانه کمیته میراث جهانی یونسکو در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.
وزارت نیرو در سال‌های اخیر با لایروبی و زهکشی بتونی نهر داریون، آن را بازسازی کرده است.

آبگیرهای نهر داریون

آبگیرهای نهر داریون که از زیر صخره‌های ساحلی رودخانه شطیط در زیر قلعه سلاسل آغاز می‌شوند، شامل هشت آبگیر هستند که برخی از آن‌ها طی سال‌های متمادی مسدود شده‌اند. در زیر قلعه سلاسل پلکان‌هایی جهت برداشت آب از نهر تعبیه شده بود به طوری که در هنگام محاصره و بسته شدن درهای قلعه به راحتی از نهر آب بر‌می‌داشتند. هشت کانال مذکور در زیر قلعه سلاسل تبدیل به دو کانال بزرگ می‌شوند و پس از خروج از زیر قلعه به یک کانال بزرگ تبدیل می‌شوند که تا مسافت‌ها به صورت یک کانال روباز به درون دشت میاناب هدایت می‌شود. درون قلعه نیز حمام‌های متعددی توسط تنبوشه‌های سفالی، آب نهر داریون را استفاده می‌کردند.

پخشاب نهر داریون

پخشاب نهر تاریخی داریون مربوط به دوره اشکانیان- دوره ساسانیان است و در داخل شهر شوشتر واقع شده و در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۱۴۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

راه‌های دسترسی به نهر داریون

آدرس: استان خوزستان، شهرستان شوشتر، بلوار علامه شیخ شوشتری