سد کرج (امیرکبیر)؛ اولین سد چندمنظوره ایران

سد امیرکبیر که سد کرج هم نامیده می‌شود، بر روی رودخانه کرج در شمال شهر کرج و در ۲۵ کیلومتری جاده کرج به چالوس قرار دارد. این سد، اولین سد چندمنظوره کشور ایران و یکی از منابع تأمین آب شهر تهران است.

تاریخچه سد کرج
مطالعات سد در سال ۱۳۲۸ آغاز شد و در سال ۱۳۳۶ عملیات احداث آن شروع و در سال ۱۳۴۰ به بهره‌برداری رسید. قرار داد آن با یک شركت فرانسوی توسط سازمان برنامه و بودجه منعقد شده بود و توسط شركت مورسین- نود سن به انجام رسید.

مطالب مرتبط:

• ثبت نام در سفر یک روزه سد کرج (امیرکبیر)؛ سفر پنجم گردشگری آب خانه آب ایران
• جاده چالوس ۸۶ ساله شد

موقعیت سد کرج
این سد بر روی رودخانه «کرج» با سطح حوزه آبریزی به مساحت ۷۶۴ کیلومتر مربع و با متوسط جریان آب سالانه به میزان ۴۷۲ میلیون مترمکعب در استان تهران و در فاصله ۶۳ کیلومتری شمال غربی تهران و در کیلومتر ۲۳ جاده کرج-چالوس، در شمال شهرستان کرج قرار دارد.

اهداف احداث
سد امیرکبیر یک سد چندمنظوره است. این سد با اهداف کنترل سیلاب‌های بهاره و جلوگیری از خسارت‌های ناشی از سیل و تأمین آب شرب تهران، تنظیم آب برای مصارف آبیاری و کشاورزی اراضی حومه کرج و تولید انرژی «برق- آبی» جهت کمک به شبکه سراسری برق به ویژه در ساعات اوج مصرف به میزان سالانه ۱۵۰۰۰۰ مگاوات ساعت، تأسیس شد.
نیروگاه آبی سد امیرکبیر با یک خط انتقال نیرو به طول ۶۰ کیلومتر با ۱۰۷ برج فولادی به مرکز انتقال نیروگاه طرشت تهران پیوست و در حال حاضر تحت نظارت سازمان آب قرار دارد..
سد کرج یا امیرکبیر از مراکز اصلی پرورش ماهی‌هایی از نوع قزل‌آلای رنگین‌کمان و قزن‌آلای خال‌قرمز و انواع دیگری ماه است و از این نظر نیز سود بسیاری برای کشور دارد. در نهایت یکی از جنبه‌های مهم این سد، جاذبه‌های گردشگری آن است که آن را به مکانی جذاب برای افرادی که به دنبال یک چشم‌انداز خیره‌کننده و گذراندن اوقات خوشی هستند، تبدیل کرده است. این به دلیل دریاچه‌ی بسیار زیبایی است که در پشت این سد شکل گرفته است.
دریاچه سد کرج بصورت چندمنظوره تاسیس شده بود همچون جذب توریست و استفاده از هتل و رستوران، اسکی روی آب، قایق‌سواری، شنا، ماهیگیری و ... اما به دلایل متفاوتی کاربری‌های آن کاسته شد و هتل واریان را به دلیل آلوده کردن دریاچه و شنا و ورزش‌های آبی را به دلیل غرق شدن تعدادی زیادی ممنوع اعلام کردند.

مشخصات عمومی سد

مشخصات ساختمانی

تجهیزات هیدرولیک سد امیرکبیر

مشخصات تجهیزات هیدرومکانیکال سد اصلی امیرکبیر

مشخصات تجهیزات هیدرومکانیکال سد تنظیمی امیرکبیر

ابزار دقیق منصوبه در سد امیرکبیر

ابزار دقیق منصوبه در سد تنظیمی امیرکبیر

مشخصات زمین‌شناسی سد امیرکبیر
تشكیلات كرج از رسوبات آتشفشانی ضخیمی از دوره ائوالیگوسن در كوه‌های البرز بوجود آمده كه بوسیله كنگلومرای این دوره و روسوبات قرمز پوشیده شده‌اند و در مسیر آنها رسوبات دوران سوم با آهک گرانیت‌دار قرار گرفته است. تشكیلات كرج به ضخامت تقریبی ۳۰۰۰ متر غالبا از توف‌های سبز و شیست‌های توفدار است.
تكیه‌گاه جناحین سد از نوع سنگ‌های گرانیت است. این سد كلا بر روی سنگ‌های دیوریتی احداث شده است.

جاذبه‌های گردشگری
۱. علمی
بازدید از رودخانه کرج و سد امیرکبیر به شما در پیشبرد پروژه‌های آبگرمکن خورشیدی، ویژگی‌های منحصر به فرد آب، آلودگی آب، اندازه‌گیری مشخصه‌های یک رودخانه محلی، بررسی کیفیت و سلامت آب و بررسی میزان مصرف انرژی در کشورهای مختلف و یافتن الگوی مناسب برای قیمت‌گذاری برق شهر، کمک خواهد کرد.
۲. تفریحی

• دریاچه سد

رودخانه کرج در فصل بهار جزو ۵ رودخانه خروشان جهان جای دارد. دریاچه سد کرج، یکی از مراکز طبیعی مهم پرورش ماهی‌های قزل‌آلای رنگین‌کمان و قزل‌آلای خال‌قرمز و ماهی سفید و ماهی سیاه است. انباشته شدن آب رودخانه کرج در پشت سد امیرکبیر علاوه بر کارایی آن در تولید انرژی برقابی و تأمین بخشی از آب آشامیدنی شهر تهران، باعث به وجود آمدن دریاچه‌ای زیبا شده که موجب استفاده‌های گردشگری و تفریحی و ورزشی از سد کرج شده ‌است و یکی از بهترین استراحت‌گاه‌ها و جاذبه‌های طبیعی کرج را به وجود آورد ‌است.
از جاذبه‌های گردشگری سد امیرکبیر می‌توان به امکانات جذاب آن برای ورزش‌های آبی مانند اسکی رو آب، ماهی‌گیری و قایق‌سواری نام برد. اما متاسفانه به دلیل افزایش آلودگی آب‌های این سد، خطر برای توریست‌ها و استفاده مردم تهران از آب سد، شنا و قایق‌سواری و اسکی روی آب در حال حاضر در آن ممنوع اعلام شده است و گاهی اوقات فقط غواصی آن‌ها به‌عنوان نجات‌غریق در این دریاچه صورت می‌گیرد.
با این حال به دلیل نمای زیبای این سد، هنوز هم بازدید از آن بسیار پرطرفدار و جذاب مانده است. در گذشته هتلی به نام واریان و همینطور تاسیسات نظامی و تمرینی ارتش نیز در کنار سد امیرکبیر واقع شده بود که به دلیل جلوگیری از آلوده شدن آب، تخریب شدند.

عکس قدیمی از اسکی روی آب در سد کرج

قایق‌سواری در سد کرج

اکنون علاوه بر قزل‌آلای رنگی، ماهی‌های خانواده کپور، عسلک و عروس ماهی در این دریاچه زندگی می‌کنند.
برای ماهی‌گیری به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری دریاچه سد کرج، اداره محیط‌زیست از تیرماه تا اواخر شهریورماه، مجوز صید ماهی صادر می‌کند، به طوری‌که هر فرد اجازه صید پنج قطعه ماهی در روز را دارد.

کبک، پرندگان وحشی همچون حواصیل خاکستری و اردک سرسبز پرندگانی هستند که از مناطق سردسیر سیبری برای یافتن غذا و زیستگاهی بهتر در فصل زمستان به این منطقه مهاجرت می‌کنند و برخی می‌مانند و برخی دیگر پس از استراحتی کوتاه به سمت جنوب می‌روندو چشمان گردشگران را مجذوب خود می‌کنند.
فضای نیمه جنگلی، درختان و درختچه‌های متنوع و بوته‌زارها ازجمله گونه‌های علفی و درختان ارس، در ارتفاعات پیرامون این دریاچه، زیستگاه مناسبی برای انواع جانوران به‌ویژه خرس قهوه‌ای، گراز، گرگ، جوجه‌تیغی، کل و بز، ایجاد کرده است.

• دهکده واریان

روستای واریان ابتدا در جایی که اکنون بستر دریاچه سد کرج است، قرار داشت اما اهالی و ساکنان آن به مناطق بالاتر کوچ داده شدند و بدین ترتیب تنها راه ارتباطی آن راه آبی است. پس از پی‌ریزی سد امیرکبیر، تنها راه ارتباطی به ده واریان گذر از دریاچه سد کرج با قایق است. در این سوی دریاچه و کنار جاده هتلی به نام هتل واریان قرار داشت که امکاناتی برای قایق‌رانی و اسکی روی آب نیز دارا بود.

این روستا، به‌همراه دو روستای رزکان و کوشک‌بالا، ابتدا در جایی قرار داشت که هم‌اکنون بستر دریاچه سد امیرکبیر قرار دارد؛ اما در پی ساخت سد امیرکبیر، یا همان سد کرج، اهالی و ساکنان آن به مناطق بالاتر کوچ داده شدند. بدین ترتیب، از آن زمان به‌این سو، تنها راه ارتباطی آن راه آبی بوده‌است، گرچه بااین‌وجود کشاورزی و دام‌پروری در این روستا تا مدت‌ها پر رونق بوده‌است. زیبایی خاص واریان و زیبایی دریاچه باعث شده بود که این روستا از موقعیت خاصی برخوردار شود. در آن سوی دریاچه و کنار جاده هتلی به نام هتل واریان قرار داشت که امکاناتی برای قایق‌رانی و اسکی روی آب دارا بود. به دلیل نزدیکی به آب و دریاچه شنا اسکی و قایق‌رانی از ورزش‌های اختصاصی بچه‌های واریان بود و تعدادی از آنان از قهرمانان ملی این سه رشته ورزشی بودند از جمله قهرمانان معروف بومی این منطقه مرحوم حمزه گلابی، موسی قدمی، مجید گل محمدی، منوچهر و حسین خیراللهی، سیاوش حسینی راد، حسین نادری، واحمدرضاعسگری واریانی و بسیاری دیگر از جوانان می‌باشند که در زمره بهترین قهرمانان اسکی و قایقرانی بودند.

چون رفت‌وآمد با قایق از مشکلات و خطرات خاص خود برخوردار بود، بررسی‌هایی جهت ایجاد راه و یک پل ارتباطی برای اهالی و بومیان این روستا انجام شد ولی به دلایل گوناگون این کار عملی نشد. اکنون از واریان مانند بسیاری از روستاهای دیگر تنها به صورت منطقه‌ای ییلاقی استفاده می‌شود و آخرین بازمانده‌ها از ساکنان دائمی آن که یک زوج کهنسال به نام‌های حاج کربلایی غلامحسین بهرامی و مشهدی سکینه صیاد معروف به کبلایی و مش‌سکینه بودند نیز در مهر ماه سال ۱۳۸۶ به کرج مهاجرت کردند. به تازگی نام روستای واریان در لیست مناطق گردشگری استان البرز جای گرفته است.
از روستاها و آبادی‌های هم جوار واریان می‌توان به ارنگه بزرگ، خوزنکلا، دروان، کوشک بالا، قله منار، مورود و پل خواب اشاره کرد.
از وقایع اتفاق افتاده مهم این سد می‌توان به پایان غم‌انگیز زندگی آلبرت لاموریس کارگردان فیلم مستند باد صبا اشاره کرد. در جریان فیلم‌برداری صحنه‌های پایانی این فیلم بر فراز مجموعه سد کرج، بر اثر سانحه‌ای که برای بالگرد گروه وی رخ داد، لاموریس، فیلم‌بردار او تابری، خلبان و کمک خلبان بالگرد در دریاچه سد کرج غرق شدند. پس از خارج کردن لاشه بالگرد از دریاچه، مدارکی را که به دست آوردند به دستیار لاموریس، دنیس کازابیانکا و پسرش، کلود لاموریس، دادند.
هتل واریان نیز که از مکان‌های گردشگری کشور بود به موجب جلوگیری از آلودگی آب سد امیرکبیر کرج، چند سال پیش تخریب شد. در سال‌های گذشته اطراف این سد تأسیسات تمرینی ارتش و اردوگاه‌های نظامی بود که همزمان با تخریب هتل واریان، آن تأسیسات نیز تخریب شد.

آدرس و مسیرهای دسترسی

استان البرز، کرج، ۲۵ متری جاده کرج به چالوس

بهترین زمان سفر به سد کرج
هوای این منطقه در تابستان ملایم و معتدل و در زمستان بسیار سرد است. بنابراین بهترین زمان سفر به این ناحیه تابستان است.
عظمت سد و آب درخشان رودخانه در یک طرف و آسمان خوش‌رنگ و کوه‌‌های بلند در دل جاده‌ی زیبای چالوس در طرف دیگر چشم‌اندازی فوق‌العاده را پیش چشم بازدیدکنندگان می‌گذارد.
همان‌طور که اشاره کردیم سال‌ها قبل، دو روستا با باغ‌های پر میوه‌ در زمین‌های زراعی خود زندگی در این محل می‌کردند. با احداث سد کرج، «واریان» با جمعیت تقریبی ۱۵۰ خانوار همراه با باغ‌های میوه زیرآب رفت و ساکنان آن اغلب به منطقه‌ای در جنوب کرج موسوم به «واریان شهر» رفتند.
روستای دیگری که به زیرآب فرورفت،«رزکان» بود که اهالی آن نیز به پایین‌دست منطقه شیخ‌آباد کرج منتقل‌شده و شهرکی به نام «رزکان نو» را ایجاد کردند. اما بخش شیرین داستان آن است که بخش کوچکی از روستای واریان مانند جزیره در آن‌سوی دریاچه، باقی ماند. روستایی بسیار زیبا و چشم‌نواز که تنها راه دسترسی به آن با قایق است. به‌عنوان یکی از چند روستای گردشگری کرج در آینده، امکان دیدار از آن برای گردشگران با رعایت مسائل زیست‌محیطی فراهم می‌شود.