قنات قصبه گناباد؛ هزارتوی سیاه و رمزآلود ایران

قناتی در شهر گناباد، مشهد به نام «قنات قصبه» قرار دارد که افسانه‌های زیادی از در و دیوار آن سرازیر می‌شود. بر طبق یک افسانه، این قنات به فرمان «بهمن» یکی از سلاطین قدیم ایران زمین برای کفاره گناهی بزرگ احداث شده است.

براساس داستان مشهور «دوازده رخ» در «شاهنامه فردوسی»، قدمت بنای این قنات به قبل از پادشاهی کیخسرو می‌رسد. جدا از این روایت‌ها و داستان‌های اسطوره‌ای، بررسی‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد که این قنات متعلق به دوران هخامنشیان است. شاید در نگاه اول این قنات به نظرتان عجیب و ترسناک نیاید ولی این قنات بزرگترین، طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان است که از دالان‌های تاریک و سیاهی که هنوز هم آب شهر را تامین می‌کنند، تشکیل شده است.

قنات ایرانی در اجلاس استانبول ترکیه در تاریخ ۲۴ تیرماه ۱۳۹۵ در فهرست آثار ثبت شده در یونسکو قرار گرفت، کاریز گناباد نیز از جمله قنات‌های ثبت شده بود.

پرونده کاریز گناباد در سال ۱۳۹۳ برای ثبت در میراث معنوی و ملموس بشریت به یونسکو ارسال شد و پس از رسیدگی به عنوان قنات ایرانی در یونسکو به ثبت رسید. کاریز قصبه گناباد در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کاریز قصبه شهر گناباد که یکی از شاهکارهای آبی جهان است و از دو رشته اصلی و شش شاخه فرعی تشکیل شده است و مادرچاه آن در دامنه شمالی سیاه کوه و خروجی کنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر قرار دارد. اين قنات به طول ۳۳ کیلومتر، از دو رشته اصلی به نام‌های قصبه و دولاب تشکیل شده است كه مجموعا ۴۷۲ میله چاه دارد. حفر کانالی بدین عظمت با ژرفنای بیش از ۳۰۰ و حجم افزون بر ۷۳ میلیون متر مکعب برداشت خاک در عمق ۳۰۰ متری با کم‌ترین خطا در مسیر یا شیب‌بندی از عصر هخامنشيان، مؤید نبوغ ایرانی و شاهکاری بی‌نظیر در سراسر جهان است.

بنا به نوشته «لباف خانیکی» کارشناس باستان‌شناسی در کتاب قنات گناباد، رشته اصلی کاریز از قصبه شهر ۱۳۱ هزار و ۳۵ متر طول دارد و در امتداد دره پرآب خانیک حفر شده است. قطعه سفال‌های پراکنده در اطراف دهانه چاه‌های این کانال حاکی از این است که رشته قصبه واقع در مسیر اولیه اصلی قنات بوده که در زمان هخامنشیان حفر شده و به دنبال آن رشته‌های دیگر قنات در مواقع خشکسالی حفر شده است. اما ریزش پی در پی قنات، پیشینیان را به یافتن راه چاره‌ای ترغیب کرد که طی آن در فاصله ۶۸۳ متری، قنات را به دو شاخه تقسیم کنند تا در صورت ریزش و بسته شدن یکی از کانال‌ها، آب از دیگری خارج شده و در داخل انباشته نشود.

ابزارهای اصلی قنات
۱. ساعت آبی:

ساعت آبی ایرانی ابزاری ساده و در عین حال بسیار دقیق، کارآمد و همیشگی بوده و در زندگی کشاورزی جامعه ایران به ویژه در مناطق کویری که آب مایه حیات و عنصر اصلی زندگی اجتماعی بوده ضروری و نقش کارآمدی داشته است. با مطالعه استفاده از ساعت آبی در کشورهای مختلف می‌توان گفت در هیچ جای جهان ساعت آبی به اندازه ایران کارآمد و تأثیرگذار و مستمر نبوده است این ساعت حتی در زمانی‌که ۵۰ سال قبل ساعت‌های نوین به بازار آمده بود با آن‌ها رقابت می‌کرد و کشاورزان حاضر به کنار گذاشتن آن و استفاده از ساعت‌های نوین نبودند لذا ضرورت دارد ساعت آبی ایران در میراث معنوی ثبت شود.

۲. چرخ:

چرخ، دستگاه مدوری است که به وسیله آن با کمک ریسمان و دلو خاک را از داخل چاه یا کانال به بیرون می‌آورده‌اند. چرخ چاه بر دو نوع «یک سره» و «دوسره» بوده‌است که از چرخ چاه دوسره به ویژه در کندن چاه‌های بسیار عمیق بهره گرفته می‌شده است.

کاریز قصبه گناباد و موزه آن به لحاظ موقعیت و قدمت آن یکی از بهترین مکان‌های گردشگری این شهر محسوب می‌شود و هر ساله گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند. مظهر این قنات در خیابان ناصر خسرو شهر گناباد قرار دارد. بنا بر گزارش گناپا در نوروز سال ۱۳۹۵ بیشتر از ۶۰ هزار نفر از این کاریز بازدید کرده‌اند.